Στα μοιρολόγια της Μέσα Μάνης
Στα μοιρολόγια της Μέσα Μάνης, λείπει τελείως το λυρικό στοιχείο, και κυριαρχεί η αφήγηση. Κάτω όμως από την ξηρότητα της περιγραφής, ξεπηδάνε ολοζώντανες, οι ανθρώπινες σιλουέτες! Ξεπηδάει ολοζώντανη η Μανιάτικη ψυχοσύνθεση, οι αντιλήψεις που κυβερνάνε τη ζωή του Μανιάτη, τα ήθη και τα έθιμα της χώρας.
Η σύντομη αυτή και απέριττη περιγραφή, απαλλαγμένη από το διακοσμητικό στοιχείο της φαντασίας, μας παρουσιάζει ανάγλυφους τους χαρακτήρες! Λες και είναι από χαλκό λιωμένο σε καλούπι, την ίδια την Μανιάτικη ψυχή στην ωμή γυμνότητά της. Τα φιλοπόλεμα, αριστοκρατικά και ειρηνικά συναισθήματα των Μανιατών, ζωγραφίζονται εντονότατα στα μοιρολόγια αυτά τα περιγραφικά της Μέσα Μάνης.
Η μοιρολογίστρα
Η μοιρολογίστρα, αδυνατεί μεν να παρουσιάσει, την πραγματική ψυχική φυσιογνωμία του νεκρού! δεν κάνει άλλωστε ψυχολογία! Σκοπός της είναι η δικαίωση και ο έπαινος του νεκρού. Στην περιγραφή όμως, ασυναισθήτως, αποκαλύπτει τις τοπικές αντιλήψεις, που κυριαρχούν και παίζουν στην ζωή του τόπου πρωταρχικό ρόλο.
Τα ήθη αυτά τα εδημιούργησαν σιδερένιοι χαρακτήρες, με ορμητικά όμως συναισθήματα, μεστά από πάθος. Ο εγώϊσμός, ατομικός, οικογενειακός, τοπικός, η ευθυμία στο ζήτημα τιμής, το <<φιλότιμο>>, τα μαχητικά ένστικτα και η μνησικακία, εδημιούργησαν το άγριο έθιμο της <<βεντέτας>>! Που σήμερα βρίσκεται σε εξαφάνιση μαζί με την ορισμένη τάξη μοιρολογιών που λέγονται του <<δικιωμού>> η <<γδικιωμού>>.
Σ’ αυτά κυρίως που είναι εντελώς περιγραφικά, διαγράφονται αδρότερα οι χαρακτήρες. Η γυναικεία μορφή κυριαρχεί. Αυτή η δημιουργός του μοιρολογιού, είναι και κύριος συντελεστής της εμμονής στην παράδοση. Αυτή συνδαυλίζει τα πάθη και τα μίση.
Η εκδίκηση της Μανιάτισσας αδερφής
Αν η Ηλέκτρα οδηγεί τον Ορέστη, στον τάφο του πατέρα της, για να τον ορκίσει στην εκδίκηση, και αν η Colomba δείχνει στον Ovao τα ματωμένα ρούχα του πατέρα τους, για να του εξάψει το μίσος, εφευρίσκοντας κάθε είδους πανουργία, για να τον ωθήσει στην αντεκδίκηση, η Μανιάτισσα ωμότερη και σκληρότερη δεν διστάζει να φαρμακώσει τους φονιάδες του αδερφού της, που είναι ωστόσο ο άνδρας της και ο κουνιάδος της:
Μέσα στη στάνη εδιάηκα,κι ηύρα τον Καλαπόθο μου,
κι είχε σαράντα μαχαιριές, και άλλες τόσες μπιστολιές.
- Για πες μου Καλαπόθο μου, αμ’ ποίος εναι ο φονιάς;
- Και μ’ αποκρίθει ο Σατανάς. ” Ο άντρας ζου κι ο κουνιάδος ζου”.
Κι έδωσα μία κι έφυγα, κι διάηκα στην Τσίμοβα,
και πήρα πικροσουλιμά, να φαρμακώσου το φονιά.
…………………………………………………
Βάνου κι φτιάνου καγιανά, ρίχνου τον πικροσουλιμά, να φαρμακώσου τον φονιά.
Πρώτη μπουκιά που πήρασι, τα μάτια ξαστριλώσασι, τα χέρια τους τεντώσασι.
Έδωκα μία κι έφυγα, και εδιάηκα στου πατέρα μου.
- Άκου πατέρα να ζε που, το δίκιο μας το πήραμε, και κάτι παραπανιστό.
- Α(ν) λές αλήθεια, Παρασκή, θα να ζε φτιάσου ένα κλουβί, να μη σε βρίσκουν οι οχτροί.
Αλλά και σ’ άλλο μοιρολόϊ η αδελφή δεν διστάζει να κυνηγήσει τον δολοφόνο και να τον σκοτώσει:
- Αϊ, κύρα, μαύρο- Βγενική, γυναίκα κι άντρας να γενής.
- Ζούστηκω κι αρματώθηκω, και πάρε τον καλό σαρμά,
- και τρέχα στα γυρίσματα, για να σκοτώσεις το φονιά.
Κειδά περάσασι οι οχτροί, και την εχαιρετήσασι.
- Αί, βρε, πενταδιαβόλου γιοί,
- ακόπη κοροϊδεύετε,
- κι ακόμη χάζι κάνετε.
Μόλυκε τον καλό σαρμά, κι έκαμε τρία φονικά.
Η εκδίκηση της Μανιάτισσας μάνας
Όχι όμως μόνο η αδερφή, αλλά και η μάνα- κυρίως η μάνα- συντελεί στη διαιώνησητου αιματηρού εθίμου, συνδαυλίζει το μίσος και γαλουχεί τα παιδιά της με το πάθος της αντεκδίκησης.
Να μεγαλούσης ν αξιωθείς, και το σαρμά να ζαλωθείς.
Να κυνηγήσεις το φονιά, απ’ ακρεμά κι από βουνά.
Το δίκιο μας να γδικιωθείς, το αίμα του πατέρα σου.
Εκείνος που πήρε το αίμα πίσω, εκείνος δηλαδή που ξέπλυνε την προσβολή, θεωρείται ” φιλότιμος άντρας”, κι έχει όλη την εκτίμηση των συμπατριωτών του. Πρέπει να εκδικηθεί! Αργά η γρήγορα; Αδιάφορο! Η ψυχή του σκοτωμένου, που περιπλανάται ”αγδίκιωτος”, το αίμα του, ζητούν εκδίκηση, όπως λέει και το μοιρολόϊ:
”Γιατί το αίμα αναπηδά
σκίζει λαγκάδια και βουνά
φτιάνει γιοφύρια και περνά”
Γι’ αυτό και η εκδίκηση, δύσκολα λησμονείται! εκπληρώνεται, και ύστερα από πολλά χρόνια:
Τα πλήρωσες τα μάρμαρα,
μ’ ασήμι και με μάλαμα.
Το πλήρωσες το δανεικό,
στα χρόνια τα δεκαοχτώ!
Παλαιότερα, η εμμονή και προσήλωση της Μανιάτικης ψυχής στο έθιμο, ήταν τόσο μεγάλη, ώστε και στην ξενιτειά ακόμη, γινόταν σύγκλιση οικογενειακού συμβουλίου, και εκλογή εκείνου που θα ξέπλενε την προσβολή, του λεγόμενου <<βγαρτού>>.
Ο ιερότερος και ο ισχυρότερος θεσμός είναι η οικογένεια
Αλλά το ξέπλυμα της προσβολής δεν ικανοποιεί τόσο τον ατομικό εγωϊσμό του εκδικητή, όσο τον οικογενειακό εγωϊσμό των μελών της γενιάς. Η οικογένεια είναι ο ιερότερος και ο ισχυρότερος θεσμός. Κανείς δεν μπορεί να προσβάλει ”ατιμωρητί” τα μέλη της, είναι σφιχτά ενωμένα μεταξύ τους, και εάν προσβληθεί ένας, η υπόθεση της αντεκδίκησης, είναι κοινή για όλη την οικογένεια.
Η οικογένεια, επιβάλλει τον άγραφο κοινωνικό νόμο, η επίσημη δικαιοσύνη παραβλέπεται, γι’ αυτό και η ανυπακοή προς τον αρχηγό της οικογένειας, τιμωρείται αυστηρά. Ο πατέρας σκοτώνει την κόρη, που τόλμησε να φύγει για να παντρευτεί, χωρίς την θέλησή του, με άντρα που διάλεξε εκείνη, όπως π.χ. στο μοιρολόϊ της ”Σταυριανής”.
Σαν ψυχολογικοί τύποι
Οι ήρωες αυτοί και οι ηρωϊδες, που σαν ψυχολογικοί τύποι, διαγράφονται αδρά στα μοιρολόγια, είναι βγαλμένοι μέσα από την Μανιάτικη ζωής. Με απλές αφηγήσεις, απαλλαγμένες από κάθε περιττό στολίδι, τα μοιρολόγια αυτά της Μέσα Μάνης, μας δίνουν σκίτσα μόνο, τα κυριότερα χαρακτηριστικά σκληρών και αυστηρών ”προφίλ”. Η γραμμή κυριαρχεί, το χρώμα λείπει εντελώς. Ο πλούσιος χρωματισμός, που είναι άλλωστε η ομορφιά της ζωγραφικής, και το στόλισμα των πραγματικών λογοτεχνημάτων, δεν μπορεί να υπάρξει σε αυτοσχέδια κατασκευάσματα αγραμμάτων γυναικών.
Η αξία τους όμως ως προς την απόδοση των ”χαρακτήρων” δεν μειώνεται καθόλου. Τι μπορεί να προσθέσει ο λυρισμός, εκεί που η ωμή πραγματικότητα, αυτά τα ίδια τα γεγονότα, ξεπερνούν οποιαδήποτε φαντασία;
Οι ρόλοι των ”πρωταγωνιστών”
Η μοιρολογίστρα,
Η μοιρολογίστρα δεν επιδιώκει να εμβαθύνει σε ψυχολογικές αναλύσεις, δεν προσπαθεί να δικαιολογήσει μια πράξη. Παραθέτει απλώς ολιγάριθμα περιστατικά, πολύ ακριβή, που έχουν συνοχή μεταξύ τους. Με αυτά σχεδιάζονται τύποι ολοζώντανοι.
Η αδελφή
Η νεαρή ” αδελφή” , θαρραλέα όπως η Αντιγόνη, με πάθος μεγαλύτερο από της Ηλέκτρας, αναπνέει μόνο πόλεμο και εκδίκηση. Με πείσμα, με επιμονή, ηρωισμό, και με όλες τις άλλες άγριες και ενστικτώδεις αρετές της, είναι προσηλωμένη στην έμμονη ιδέα της αντεκδίκησης, που φωλιάζει ωστόσο, σ’ ένα μέτωπο αγνό, ζώνεται το όπλο, και τρέχει να κυνηγήσει στα βουνά το δολοφόνο του αδερφού της.
Η ”σύζυγος” και η ” αδελφή”
Η ”σύζυγος” και ”αδελφή” οπλισμένη με αφάνταστη ωμότητα, και σκληρότητα, δηλητηριάζει τον άντρα της και τον κουνιάδο της, και εκδικείται το φόνο του αδερφού της.
Η ”χήρα”
Η ”χήρα” του σκοτωμένου, δέχεται με υπομονή τις ταπεινώσεις, που της κάνει ο φονιάς με τις ειρωνείες του, και ξεπλένει την προσβολή με την επιμονή και την πονηριά της.
Η ”μάνα”
Η ”μάνα” χήρα του σκοτωμένου, που ανατρέφει με τις στερήσεις τα ορφανά της, σταλάζοντας στην τρυφερή ψυχή τους το φαρμάκι της αντεκδίκησης, προσμένει την κατάλληλη στιγμή, όταν θα μεγαλώσουν, για να τα ωθήσει να πάρουν το αίμα πίσω.
Ο ”πατέρας”
Ο ” πατέρας” καταπνίγει το πατρικό του φίλτρο, και σκοτώνει την κόρη του, επειδή παρήκουσε την πατρική θέληση, και κηλίδωσε την τιμή της οικογένειας.
Αυτοί οι ανθρώπινοι χαρακτήρες που είναι σχεδιασμένοι με χοντρές γραμμές στα μοιρολόγια, έχουν πάθη αληθινά, και δυνατά, και θέληση γρανιτένια. Πως ζουν, πως μισούν, πως αγαπούν, πως σκοτώνουν, μέσα σε μια τραχειά και άγονη χώρα! Όπου τα πάθη δονούν τις καρδιές, χωρίς υποκρισία στην σκληρή πάλη για την αυτοσυντήρηση, με μόνο κυβερνήτη τον άγρααφο κοινωνικό νόμο και βασιλιά την οικογένεια.
Ματίνα Μάσβουλα